कोठा, हेलसच्या गणेशोत्सवाला शेकडो वर्षांची परंपरा

जिंतूरच्या चिंतामणी, सावंगी म्हाळसा गणपती मंदिरात उत्सव

बाबासाहेब हेलसकर

परभणी जिल्ह्यातील गावोगावच्या अनेक प्राचीन श्री गणपती, गणेश मंदिर संस्थानकडून गणेशोत्सवाची शेकडो वर्षांची परंपरा आजही जपली जात आहे.‌ यापैकी जिंतूर तालुक्यातील कोठा येथील पेशवेकालीन श्री सिद्धिविनायक, सावंगी म्हाळसा (येलदरी) येथील दुर्मिळ सहपरिवार श्री गणपती, जिंतूर शहरातील श्री चिंतामणी महादेव गणेश; तसेच हेलस (ता.मंठा) येथील हेमाडपंथी श्री गणपती गणेश मंदिरातील पारंपरिक उत्सवांनी सांस्कृतिक वारसा समृद्ध केला आहे.

कोठ्याचा श्री सिद्धिविनायक

श्रीगणेश पुराण आणि श्रीगणेश कोष यामध्ये संदर्भ असलेल्या एकवीस सिध्दिविनायकांपैकी एक म्हणजे जिंतूर तालुक्यातील कोठा येथील ग्रामदैवत श्री सिध्दिविनायक होय. तो संकटमोचक असून मनातील संकल्प पूर्ण करणारा आहे, अशी गणेशभक्तांची श्रद्धा आहे. मंदिरात ‘श्री’ ची चारफूट उंचीची काळ्या पाषाणातील सुबक मूर्ती शेंदूरलिपीत आहे. अडीचशे वर्षाचे जूने दगडी मंदिर आहे. मंदिराची मालकी कोठेकर देशमुखांची आहे. श्रीगणेश जन्म सोहळा मोठ्या थाटात साजरा केला जातो. यानिमित्ताने बाहेरगावी असलेली कोठेकर मंडळी गावी परत येतात. मागील ३७ वर्षांपासून संकष्टी चतुर्थीला अथर्वशिर्षाचे एक हजार पाठ करुन हवन केले जाते. यादिवशी गावातील सर्व जातीधर्माचे लोक उपवास करतात. गणेशोत्सव विविध धार्मिक कार्यक्रमांनी साजरा केला जातो. येथील कोठेकर हे पेशव्यांचे न्यायाधीश रामशास्त्री प्रभूणे यांचे वंशज असल्याचे सांगितले जाते. कोठेकरांनी मंदिराला दहा एकर जमीन अर्पण केली. त्यातून पूजा व मंदिराच्या देखभाल दुरुस्तीचा खर्च करण्यात येतो. स्वातंत्र्य लढ्याचेवेळी आद्य क्रांतिकारक वासुदेव बळवंत फडके यांनी कांही दिवस येथे वास्तव्य केल्याचे जेष्ठ नागरिक सांगतात.

श्री चिंतामणी महादेव गणेश, जिंतूर

जिंतूर शहरातील मानाचा गणपती अशी ओळख असलेला श्री चिंतामणी महादेव मंदिर सार्वजनिक गणेश मंडळाने यावर्षी १२८ व्या वर्षात पदार्पण केले. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत जिंतूकरांनी १८९५ साली चिंतामणी महादेव मंदिर गणेश मंडळाची स्थापना केली. मंडळाच्या माध्यमातून पौराणिक सजीव देखावे, मेळे, संगीत व सामाजिक नाटके, व्याख्याने आदींसह मनोरंजान व समाजप्रबोधनपर जनजागृती केली जात असे. आजदेखील विविध धार्मिक व सामाजिक उपक्रमांची परंपरा जोपासली गेली आहे श. यावर्षी मंडळाने शारदा गणेश या पुण्यातील प्रसिद्ध गणेश मूर्तीची प्रतिकृती स्थापन केली. सध्या मंडळाची धुरा अध्यक्ष शैलेश कोठेकर, उपाध्यक्ष रोहित जोशी, कोषाध्यक्ष श्रीकांत टाकळकर, सचिव राघवेंद्र इटोलीकर आदींसह युवा पिढी यशस्वीपणे पार पाडत आहे.

सावंगी म्हाळसाचा सहपरिवार श्री गणपती

जिंतूर तालुक्यातील सावंगी म्हाळसा (येलदरी) येथील सहपरिवार श्री गणपतीची प्राचीन मूर्ती पंचक्रोशीत प्रसिद्ध असून, मूर्तीची रचना खूपच रंजक आणि दुर्मीळ आहे. सामान्यतः गणपतीची मूर्ती एकटी दिसते, पण येथे त्यांच्यासोबत संपूर्ण कुटुंब असल्याचे दर्शन घडते. या मूर्तीच्या रचनेमागचे काही अर्थ देखील असू शकतात, असे जाणकार सांगतात. मूर्तीच्या मागे, आजुबाजुला रिद्धी-सिद्धी, शुभ-लाभ आणि अष्टसिद्धी यांच्या उपस्थितीमुळे ही मूर्ती आपल्याला सर्वतोमुखी विकासाची प्रेरणा देते. शिवाय नवसाला पावणारा गणपती अशी भाविकांची श्रद्धा आहे.‌ चतुर्थी, गणेश जयंती, गणेशोत्सवातील प्राचीन परंपरा आजही मंदिरात विविध धार्मिक, सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये जपली गेली आहे.

हेलसला रंगतो ‘पालखी पोर्णिमा’ सोहळा

हेलस (ता.मंठा) येथील ग्रामदैवत श्री गणपती मंदिर हेमाडपंथी बांधकाम शैलीतील आहे. पूर्वाभिमुख शेंदूरलिपीत देखणी मूर्ती सर्वांचे लक्ष वेधून घेते. येथील गणेशोत्सवाला १३६ वर्षाची परंपरा आहे. श्रीमद्भागवत कथा सप्ताह, श्री ज्ञानेश्वरी पारायण, महाप्रसाद आणि पोर्णिमेला रात्री नऊ ते पहाटे पाच पर्यंत ‘श्रीं’चा पालखी सोहळा रंगतो. पंचक्रोशीतील भजनी मंडळे सहभागी होतात. विशेष म्हणजे गावातील लेकीबाळी, बाहेरगावी असलेले नौकरदार, व्यावसायिक वेळ काढून पालखी पोर्णिमेला आवार्जून हजेरी लावतात. पंचमीला सोंग प्रकारातील ‘लळीत’ भरविले जाते. शेकडो वर्षांची नाट्य परंपराही तरूणांनी जपली आहे.‌ पौराणिक व सामाजिक विषयांवर दरवर्षी तीन नाटके सादर केली जातात. विशेष म्हणजे आजही नाटकातील महिला पात्र पुरूषच करतात. ग्रामदैवत असल्याने गावात घरोघरी पर्यावरण पूरक मातीचे गणपती तयार करून स्थापना करण्याची परंपरा आहे. विसर्जन न करता, मूर्ती शेतात नेऊन ठेवतात, असे दीपक खराबे, शंकरराव हेलसकर, साहेबराव गुरुजी यांनी सांगितले.